Avukat Elvan Kılıç
Kanunların çalışan annelere hamilelik sırasında ve doğum sonrasında tanıdığı haklar neler? Ücretsiz izinden faydalanırken nelere dikkat etmek gerekiyor? Doğum parası ve borçlanması nedir? Pandemi sürecinde annelere tanınan ekstra haklar var mı? Çalışan annelerin A’dan Z’ye merak ettiği tüm soruları mercek altına aldık.
Doğum sonrası annelerin işe dönmeye kendini hazır hissetme süreleri farklılık gösterebiliyor. Bu durumda “ne kadar süreyle ücretsiz izin kullanabilirim, “süt iznimi toplu kullanabilir miyim” gibi soruların yanıtları da fazlaca araştırılıyor. İşte izinler ve haklar konusunda bilmeniz gerekenler.
“Ne kadar izin kullanabilirim?”
4857 sayılı İş Kanunu 74. Maddesine göre analık izni ve doğum sürecinde verilen izinler şu şekildedir:
– Kadın işçilerin doğumdan önce sekiz ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam 16 hafta izin süresi alırlar. Bu süre kanuni olup çalışılan iş yerinde bu sürenin verilmesi esastır.
– Doktorun onayı ile çalışan kadın isterse doğumdan önceki üç haftaya kadar işyerinde çalışabilir. Bu durumda, çalıştığı süreler doğum sonrası sürelere eklenir.
– Kadın işçinin erken doğum yapması halinde ise doğumdan önce kullanamadığı çalıştırılmayacak süreler, doğum sonrası sürelere eklenmek suretiyle kullandırılır. Doğumda veya doğum sonrasında annenin ölümü hâlinde, doğum sonrası kullanılamayan süreler babaya kullandırılır.
– Üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen eşlerden birine veya evlat edinene çocuğun aileye fiilen teslim edildiği tarihten itibaren sekiz hafta analık hâli izni kullandırılır.
– Doğum sonrası analık hâli izninin bitiminden itibaren çocuğunun bakımı ve yetiştirilmesi amacıyla ve çocuğun hayatta olması kaydıyla kadın işçiye isteği halinde birinci doğumda altmış gün, ikinci doğumda yüz yirmi gün, sonraki doğumlarda ise yüz seksen gün süreyle haftalık çalışma süresinin yarısı kadar ücretsiz izin verilir.
– Hamilelik süresince kadın işçiye periyodik kontroller için ücretli izin verilir. Hekim raporu ile gerekli görüldüğü takdirde, hamile kadın işçi sağlığına uygun daha hafif işlerde çalıştırılır. Bu halde işçinin ücretinde bir indirim yapılmaz.
– İsteği halinde kadın işçiye, 16 haftalık sürenin tamamlanmasından sonra altı aya kadar ücretsiz izin verilir. Bu süre, yıllık ücretli izin hakkının hesabında dikkate alınmaz.
– Kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam bir buçuk saat süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını işçi kendisi belirler. Bu süre günlük çalışma süresinden sayılır. Süt izninin toplu kullanılmasına ilişkin kanunda iznin toplu kullandırılamayacağına dair bir ibare bulunmamasına karşılık kullandırılabileceğine dair de herhangi bir ifade mevcut değildir. Ancak emzirme izninin verilmesi bebeğin yararına olduğundan iznin yasada belirtildiği şekilde günde 1,5 saat şeklide verilmesi çok daha doğru bir uygulama olacaktır. Kadın işçinin ikamet ettiği yer yani bebeğinin bulunduğu yer ile işyeri arasında yaşanabilecek ulaşım zorluğuna bağlı olarak yazılı talep üzerine işveren izinlerin toplu kullanılmasına izin verilebilmektedir.
“Ücretsiz izne çıkabilir miyim?”
İş Kanunu’nda belirtilen izinlerin yanı sıra, çalışan annelerin analık izinleri daha detaylı olarak bir yönetmelikte düzenlenmiştir. Bu yönetmelik; Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın onayıyla sunulan bir yönetmelik olup Analık İzni veya Ücretsiz İzin Sonrası Yapılacak Kısmi Süreli Çalışmalar Hakkında Yönetmelik olarak geçmektedir. Buna göre çalışan anne doğum sonra kısmi süreli olarak çalışmayı talep edebilir. Öncelikle yönetmeliğin 7. Maddesine göre kadın işçiye, analık izninin bitiminden itibaren isteği hâlinde altı aya kadar ücretsiz izin verilir. Bu maddede belirtilen ücretsiz izin süresi, yıllık ücretli izin hakkının hesabında dikkate alınmaz. Çalışan anne ücretsiz iznin bitiminden itibaren çocuğun mecburi ilköğretim çağının başladığı tarihi takip eden ayın başına kadar herhangi bir zamanda kısmi süreli çalışma talebinde bulunabilir. Bu talep haktan faydalanmaya başlamadan en az 1 ay önce çalışan işçi tarafından yazılı olarak işverene bildirilmelidir.
“Doğum parası nedir?”
Doğum parası Aile ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından annelere tanınan bir hak olup, ilk çocuk için 300 TL, ikinci çocuk için 400 TL, üçüncü çocuk için 600 TL olarak tek seferlik yapılan bir yardımdır. (Bu ücretler yıllardan yıllara değişkenlik göstermektedir) Bunun için annenin çalışıyor ya da çalışmıyor olması fark etmez, doğum yapması, doğan bebeğin sağ olması ve bebeğin Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olması aranan şartlardır. Başvuru için Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlükleri veya Sosyal Hizmet Merkezlerine iadeli taahhütlü mektupla doldurulan başvuru formu gönderilir, ödemeler PTT aracılığıyla T.C. kimlik numarası üzerinden havale ile yapılır.
“Süt parası nedir?”
Halk arasında süt parası olarak bilinen emzirme ödeneği, sağlık hizmeti sağlayan sigorta kollarından olan analık sigortasından yapılan sosyal sigortalar yardımlarından biridir. Bu haktan yararlanabilmek için doğum yapan kişinin sigortalı olması gerekir. Çalışan kadın işçi, işverenin kendisine yapmış olduğu sigorta üzerinden süt parası hakkından faydalanabilmektedir. Eğer kendisi çalışmıyorsa ve sigortası yoksa eşinin sigortası olması da yeterli görünüp emzirme ödeneği alabilmektedir. Bu ödenek her bir doğum için bir kere verilmektedir.
“Doğum Borçlanması nedir?”
Kadın çalışanlara sigorta, Bağkur ya da diğer kapsamlardaki başlangıç tarihinden sonra doğan çocukları için gün borçlanması yaparak bu günleri hizmetten saydırmasına olanak sağlayan ve Devlet’in tanımış olduğu bir haktır. Sigorta başlangıç tarihinden sonra doğan üç çocuk için yapılır. Ve her bir çocuk için belli bir güne kadar borçlanma yapılabilir.
Doğum borçlanması talebinde bulunan çalışan kadın sigortalının işvereninden belge istenilmeksizin Kurum hizmet kayıtlarından tespiti yapılarak işlem yapılabilir.
Hizmet akdine tabi çalışması bulunan kadın sigortalı, kendi nam ve hesabına bağımsız çalışma kapsamında sigortalı sayılan kadın sigortalılar ve kamu görevlisi kapsamında sigortalı sayılan kadın sigortalılar doğum borçlanması talebinde bulunabilir.
“Pandemi sürecinde çalışan annelere tanınan ekstra haklar var mı?”
Kanunda bu hususla ilgili bir düzenleme yapılmamakla birlikte; Pandemi süresince alınan tedbirler kapsamında kamu kurum ve kuruluşlarında çalışan hamile ve yasal süt izni kullanan çalışan anneler idari izinli sayılmıştır. Bunun yanı sıra evinde bakıcı bulunduran ve çalışan anneler de kısa çalışma ödeneğinden ya da kısmi çalışma durumundan faydalandıkları pandemi süresince daha fazla bakıcı desteğinden yararlanabilecektir.
“Gebe ve doğum yapmış kadınlar gece çalıştırılabilir mi?”
Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik’e göre kadın işçiler, gebe olduklarının doktor raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar, doğum yapmış ve emziren kadın işçiler ise doğum tarihinden başlamak üzere altı ay süre ile gece postalarında çalıştırılamazlar. Emziren kadın işçilerde bu süre, ana ve çocuğun sağlığı açısından gerekli olduğunun işyeri hekimi, işyeri ortak sağlık birimi, bunların bulunmadığı yerlerde sırasıyla en yakın sağlık ocağı veya doktor raporuyla belgelenmesi halinde bir yıla kadar uzatılır. Kanunlarda ve yönetmeliklerde gebe bir kadının gece çalıştırılması düzenlenmemiş olup gebe kadının gece çalıştırılması hukuka aykırıdır. Çalıştıran işyeri hakkında idari para cezası uygulanmaktadır.
“Çocuğun engelli doğması hâlinde izin sürelerinde farklılıklar olur mu?”
Kanuna göre, kadın işçinin doğum sonrası analık hâli izninin bitiminden itibaren çocuğunun bakımı ve yetiştirilmesi amacıyla ve çocuğun hayatta olması kaydıyla birinci doğumda altmış gün, ikinci doğumda yüz yirmi gün, sonraki doğumlarda ise yüz seksen gün süreyle haftalık çalışma süresinin yarısı kadar ücretsiz izin hakkı bulunmaktadır. Çocuğun engelli doğması hâlinde bu süre üç yüz altmış gün olarak uygulanır. Yine işçinin en az yüzde yetmiş oranında engelli olan çocuğunun tedavisinde, hastalık raporuna dayalı olarak ve çalışan ebeveynlerden sadece biri tarafından kullanması kaydıyla, bir yıl içinde toptan veya bölümler halinde on güne kadar ücretli izin verilmektedir.
